İzmit Temettuât Defterleri

Köklü bir tarihe sahip olan İzmit (Nikomedia, İznikmid, İzmid (t)) tarihsel süreç içerisinde birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır.

İzmit’in coğrafi konum itibariyle Asya ve Avrupa kıtalarını birbirine bağlayan önemli ticaret yollarının üzerinde bulunması, buranın her dönem ilgi duyulan bir şehir olmasını sağlamıştır. Bu nedenledir ki; tarihin her döneminde birçok medeniyet İzmit için birbirleriyle mücadele etmişlerdir.

İzmit tarihi açısından önemli belgelerden bir tanesi de Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan “Temettuât Defterleri” dir. Bu defterlerde yer alan bilgiler İzmit ile ilgili çalışma yapan araştırmacılar açısından oldukça önemlidir.

İzmit Temettuât Defterleri Niçin Hazırlandı?

Tanzimat Fermanı ̀nın ilanından sonra 12 Ocak 1840 tarihli bir talimatname ile her yerde muhassıl (devlete ait vergileri toplayan kişi) gözetiminde ahalinin isim, şöhret, emlak, arazi ve hayvanlarının miktarı ile esnaf ve tüccarın yıllık kazançlarının yazılacağı defterler tutulması emredilmişti.

II. Mahmut zamanında başlatılan, fakat padişahın ölümüyle yarım kalan temettuât hazırlık çalışmaları, Mustafa Reşit Paşa’nın çabalarıyla İmparatorluğun birçok yerinde başarıyla tamamlanmıştır.

Temettuât defterlerinin hazırlanış maksadı vergilerin adil tespiti ve toplanması olmasına karşın bu bilgilerden çok daha fazlasını barındırmaktadırlar. Hane reislerinin şöhreti, lakabı, fiziki görünüşü, etnik kökeni, mesleği bunların yanı sıra sahip olduğu tarla, bağ, bahçe, koru, orman, iskele, tuzla, dükkân, değirmen, büyükbaş-küçükbaş hayvan ve bütün bu mal varlıklarından elde ettiği gelir, bunlara karşı ödediği vergi gibi birçok bilgiye, temettuât defterleri sayesinde ulaşılabilmektedir.

Temettuât defterlerinin ekonomik yapıyı belirleme açısından gelir kaynakları ve kaynaklar dengesinin kent-kırsal alan ölçeğinde aldığı muhtevaya bakılacak olursa; toplam toprak miktarı, toplam ekili ve nadas alanlarının miktarı, üretime ayrılan toprakların tahlili, ürün çeşidine göre ayrılan toprakların miktarı ve bu ürünlerden sağlanan hasıla toplamı ve dönüm başına verimliliği, tarım işletmelerinin büyüklüğü, hayvancılığın kent-köy ekonomisi içerisindeki yeri, kent ekonomilerinde önemli yeri olan sınaî, ticari ve hizmet iş kolları konularında aydınlatıcı malumat verdiği görülmektedir. Vergi hususunda toplam vergi yükü toplam hasılat içinde vergi yükünün payı ve farklı vergilerin vergi içindeki payı, kır-şehir, Müslim-gayr-i Müslim kesimler arasında vergi dağılımının durumunu kıyaslama imkanı verecek bilgileri kapsamaktadır.

Temettuât defterleri, dönemin vergi usulüne ilişkin bilgilerde içermektedir. Şöyle ki; reâyâdan netür vergiler toplandığı, hangi insanların mükelleflik hangi insanların muaflık durumu içerisinde değerlendirildiği, köy ve mahallelerin toplan vergi yükümlülüğü, hane başına düşen ortalama vergi miktarı, vb. bilgileri temettuât defterlerinde rahatlıkla bulabilmekteyiz.

Temettuât defterlerinin 19. yüzyılda Osmanlı taşrasının köy ve kentteki nüfusunun niceliği ve niteliği konusunda taşıdığı bilgiler, demografi çalışmalarında göz ardı edilmeyecek hususlardır. Söz konusu defterler vergi mükelleflerinin ayrıntılı dökümü vermesi itibariyle toplam nüfus rakamlarına ulaşma imkanı vermektedir. Mesela İzmit Temettuât Defterleri üzerinde detaylı bir çalışmada vergi mükelleflerinin sayısı 5 ile çarpılarak İzmit’in ve köylerinin nüfus verilerine ulaşılmıştır.

Temettuât Defterleri’nden Yararlanılarak Bir Bölge Hakkında Şu Bilgilere Ulaşılabilir

• Etnik Yapı
• Demografik Yapı
• Ticari Faaliyetler-Müesseseler
• Meslek Bilgileri
• İnsanların Menkul ve Gayri Menkul Durumları
• İnsanların Yıllık Kazançları
• Tarımı Yapılan Ürünler
• Bakılan Hayvanlarla İlgili Bilgiler
• Vergi Çeşitleri ve Miktarları
• Köy ve Şehirlerin İşgücü Kapasiteleri
• Şehir ve Köylerin Tahmini Nüfus Bilgileri

İzmit Temettuât Defterleri’nden Örnek İki Sayfa

İzmit Temettuât Defterleri’nden Örnek İki Sayfa

Hâne 1 Numero 1

Sene–i sâbıkada vergi–yi mahsûsâdan Bir senede vermiş olduğu Guruş= 710

Erbâb–ı zirâ‘atden olduğu

A‘şâr ve rüsûmu olarak sene–i sâbıkada bir senede vermiş olduğu

Hınta	Alef	Kaplıca	Burçak
Keyl=5	Keyl=4	Keyl=2	Keyl=1
Guruş=60	Guruş=20	Guruş=10	Guruş=10
Cem‘an Yekün Guruş= 100

Soğan Öşrü Guruş= 17	094/194 Bağ Öşrü
Mezru‘ Tarla Dönüm= 20 Hâsılât–ı seneviyyesi Guruş= 850 sene 60 800 sene 61	Mezru‘ Tarla Dönüm= 1 Soğan Guruş= 143 180 sene 61
Kara Sığır İneği Re’s= 2 Hâsılât–ı seneviyyesi Guruş= 40	Bağ Dönüm= 3 Hâsılât–ı seneviyyesi Guruş= 486 sene 60 400 sene 61 tahminen
Harir Bağçesi Dönüm= 1,5 Hâsılât–ı seneviyyesi Guruş= 400 sene 60 500/900 sene 61	Kara Sığır Öküzü Çift= 2
Kısrak Re’s= 1	Bargir Re’s= 1
Mecmû‘undan bir senede tahminen temettu‘ı Guruş= 2256 0600/2856 Bargircilik ticâreti

Hâne 11 Numero 11

Sene–i sâbıkada vergi–yi mahsûsâdan Bir senede vermiş olduğu Guruş= 546		Erbâb–ı zirâ‘atden olduğu
A‘şâr ve rüsûmu olarak sene–i sâbıkada bir senede vermiş olduğu Hınta Alef Tohum Keyl=5 Keyl=2,5 Keyl=1 Guruş=60 Guruş=12,5 Guruş=4 Cem‘an Yekün Guruş= 76,5 30Bağ Öşrü		Soğan Öşrü Guruş= 30
Mezru‘ Tarla Dönüm= 25 Hâsılât–ı seneviyyesi Guruş= 611,5 sene 60 500 sene 61	Soğan Öşürden ma‘da Guruş= 270 sene 60 500/770 sene 61		Asiyâb Rub‘Hissesi=1 İcâr–ı seneviyyesi Guruş= 250
Harir Bağçesi Dönüm= 2 Hâsılât–ı seneviyyesi Guruş= 235 sene 60 400/635 sene 61	Kara Sığır İneği Re’s= 1 Hâsılât–ı seneviyyesi Guruş= 20		Kara Sığır Öküzü Çift= 1
Gayr–i Mezru‘ Tarla Dönüm= 15 Devr ile zirâ‘at olunmakda olduğu		Mecmû‘undan bir senede tahminen temettu‘ı Guruş= 1716,5 1407,5/3124 Sermayesinden temettu‘ı 0700/3824

Bozoklu Osman'ın 1811 yılındaki İzmit'i gösteren Minyatürü

19. yüzyılda İzmit'i gösteren harita

Max Fruchtermann Fotoğraflarında 19. yüzyılda İzmit

Osmanlı Arşivinden Temettuat Belgesi

Kaynakça

• Mübahat Kütükoğlu, “Osmanlı Sosyal ve İktisadi Tarihi Kaynaklarından Temettü Defterleri”, Belleten, S.395, Ankara, 1995, s.225
• Said Öztürk, Osmanlı Belgelerinde Darıca, İstanbul, 2001, s.192